Ընդդիմության սոցիալական պայմանագիրը

Անհատի և պետության միջև հարաբերությունները կառուցվում են մի ֆունդամենտալ «գործարքի»՝ սոցիալական պայմանագրի շուրջ, համաձայն որի պետությունն ապահովում է անհատի և նրա սեփականության անվտանգությունը, իսկ անհատը դրա դիմաց զիջում է իր իրավունքների, ազատությունների և ռեսուրսների ինչ-որ մասը (օրինակ՝ հետևում է օրենքներին, ծառայում է բանակում, հարկ է վճարում, սեփական բեռնատար ավտոմեքենան է տրամադրում պետական կարիքների համար ռազմական դրության ժամանակ ևն)։

Անվտանգությունը եղել է պետության և անհատի միջև սոցիալական պայմանագրի առանցքը դեռ անհիշելի ժամանակներից, և շարունակում է մնալ այդպիսին թե՛ բռնապետական, թե՛ ժողովրդավարական պետություններում։

Որ պահից իշխողը հրաժարվում է կատարել իր պարտավորությունները կամ ձախողում է դրանց կատարումը (առաջին հերթին անհատներից բաղկացած բնակչության ֆիզիկական անվտանգության ապահովումը), այդ պահից սկսած քաղաքացին հիմնավոր և արդարացի պահանջ է ունենում պետության ղեկին գտնվողներից։

Օրինակ՝ երբ կառավարությունը իմանում, բայց չի նախազգուշացնում բնակչությանը ջրհեղեղի մասին ու նախօրոք չի տարհանում վտանգված բնակավայրերի բնակիչներին, թեպետ ունի նույն այդ բնակչի վճարած հարկերով կառուցած եղանակի կանխատեսման համակարգ, փրկարար ծառայություն ևն, ևն։

Նույնը ճշմարիտ է, օրինակ՝ 44-օրյա պատերազմի [հիշո՞ւմ եք. «Քայլ 1. Ձեւավորել կամավորական ջոկատ (նվազագույնը 30 հոգի): Քայլ 2. Ընտրել հրամանատար …»], կովիդի համաճարակի և Սուրմալուի պայթյունի, ՀՀ տարածք թշնամու ներխուժման համար և այլն։

Ըստ XVII դարի անգլիացի փիլիսոփա Ջոն Լոքի՝ ավելին, եթե պետությունը խախտում է սոցիալական պայմանագիրը, փորձում է խլել անհատի ազատությունը և գույքը (ըստ Լոքի՝ «ստրկացնել»), ապա անհատը ոչ միայն չպետք է ենթարկվի այդպիսի իշխանությանը, այլև պարտավոր է ապստամբել դրա դեմ (տե՛ս Right of Revolution)։ Լոքի գաղափարներն ըստ էության դրվել են ամերիկյան պետականության հիմքում։

* * *

Սակայն սոցիալական պայմանագրի տրամաբանությունը կիրառելի է ոչ միայն անհատի և պետության, այլև անհատի և քաղաքական էլիտաների՝ այդ թվում և ընդդիմադիր քաղաքական ուժերի հետ հարաբերություններում։

Ենթադրենք, ընտրություններին քաղաքացին քվեարկել է որևէ ընդդիմադիր քաղաքական ուժի օգտին։ Քվեն չի տվել հենց այնպես, այլ ունենալով այդ ուժի հետագա քաղաքականության և դիրքորոշումների վերաբերյալ ոչ անհիմն ակնկալիքներ, որոնք բխել են այդ ուժի ներկայացուցիչների ելույթներից, հոդվածներից, նախընտրական ծրագրերից, նախորդ գործողություններից (կարճ ասած՝ քաղաքական նարատիվներից և անցած ճանապարհից)։

Նույնիսկ եթե քաղաքացին ընդդիմադիր ուժին քվե չի տվել, բայց միևնույն է աջակցել է հանրային և մասնավոր խոսքով, ժամանակով, գիտելիքով, էլի ունենալով ոչ անհիմն ակնկալիքներ… սա էլ է կարելի համարել թեկուզ չստորագրված-չկնքված, բայց այնուամենայնիվ յուրօրինակ սոցիալական պայմանագրի օրինակ։

Այսինքն ընդդիմություն ինքնահռչակվելը, «ընդդիմադիր դրոշ» բարձրացնելն ինքնին արդեն ենթադրում է որոշ պարտավորությունների ստանձնում տվյալ պահի իշխանությունից դժգոհ քաղաքացիների առջև։ (Նույն տրամաբանությամբ հանրության հանդեպ պարտավորություններ առաջանում են նաև, օրինակ՝ «հասարակական գործիչ», «լրագրող», «փորձագետ», «ինտելեկտուալ» ևն հռչակվելու դեպքում)։

Այնուամենայնիվ ընդդիմադիրների շարքերից երբեմն կարելի է լսել հետևյալ բողոքը. «Քանի դեռ ընտրություններում չենք հաղթել, ընդամենը ընդդիմադիր ենք, լծակներ չունենք, մեզնից ի՞նչ եք պահանջում…»։

Սա ըստ էության, «ընդդիմության սոցիալական պայմանագրի» միակողմանի խզում է։ Ինչպես արդեն նշված է նախորդիվ, ցանկացած քաղաքական ուժ ունի պարտավորություններ անկախ իշխանություն կամ նույնիսկ խորհրդարանում մանդատներ ունենալ-չունենալուց։

Այս չգրված, չկնքված, բայց այնուամենայնիվ գործող պայմանագրի առկայության փաստից տրամաբանորեն բխում է, որ պայմանագրի մյուս կողմը՝ անհատը, իրավունք ունի պահանջներ ներկայացնելու նաև ոչ իշխանական քաղաքական ուժերին, իսկ դրանց չբավարարվելու դեպքում ոչ միայն պայմանագիրը խախտած ուժին հաջորդ անգամ քվե չտալու, այլև հրապարակավ քննադատելու կամ բողոքելու, և նույնիսկ անհնազանդության գործողությունների դիմելու։

Հայաստանում նման փորձ չկա և ըստ այդմ նման գաղափարն առաջին հայացքից շատ տարօրինակ (եթե չասենք զավեշտալի) կարող է թվալ. «Անհնազանդության ակցիա ոչ թե իշխանության, այլ ընդդիմադիր ուժին ուղղվա՞ծ։ Ինչպե՞ս»։

Բայց ո՞վ ասաց, որ ընդդիմադիր գաղափարները կրող անհատները չեն կարող մի օր միավորվել և իրենց արդարացի պահանջները ներկայացնել ընդդիմադիր դաշտի՝ իրենց սպասումները չարդարացրած, իրենց ընտրողների պահանջներին խուլ քաղաքական խաղացողներին։ Ինչո՞ւ ոչ։ Եւ ինչո՞ւ ոչ ընդհուպ մինչև փողոցային ակցիաների ձևաչափով։

Իհարկե, անհատների երկարաժամկետ միավորումը ինչ-ինչ քաղաքական պահանջներին հետամուտ լինելու շուրջ անհնարին է առանց քաղաքացիական համակարգեր ստեղծելու (ակումբներ, նախաձեռնություններ, շարժումներ)։ Դրանք թեպետ կուսակցական կառույցներ չեն, բայց ըստ սահմանման անխուսափելիորեն քաղաքականացված են լինելու։ Ինչից էլ իր հերթին բխելու է քաղաքական օրակարգերի տիրույթում սեփական օրակարգեր կերտելը, ինչն էլ մեծ հավանականությամբ այդպիսի քաղաքացիական համակարգին վաղ թե ուշ դարձնելու է կվազիկուսակցական քաղաքական միավոր կամ գուցե լիարժեք նոր կուսակցություն։

Եւս մեկ խնդիր է, այսպես կոչված, ընդդիմության դիլեման. այն է. ցանկացած քաղաքական (այդ թվում ընդդիմադիր) ուժի կարելի է և պետք է քննադատել, բայց ակնհայտ է, որ իշխող ուժն օգտագործելու է այդ քննադատությունն ընդդիմադիրներին հարվածելու համար, ինչն էլ ամենայն հավանականությամբ քննադատողի և քննադատվողի միջև սուր վեճերի, փոխադարձ մեղադրանքների տարափի և ի վերջո պառակտման է վերածվելու, և երբեք ոչ կառուցողական քննարկման և փոխհամաձայնության։

Կարո՞ղ են արդյոք Հայաստանի քաղաքացիները ինքնակազմակերպվել երկարաժամկետ օրակարգերի շուրջ, կարո՞ղ են հարաբերվել եղած քաղաքական ուժերի հետ (օրինակ՝ պարտադրել, որ վերջիններս կատարեն սոցիալական պայմանագրի իրենց մասը)՝ չդառնալով կուսակցություններ։ 

Հնարավո՞ր է արդյոք ընդդիմությանը կառուցողական քննադատության թիրախում պահելը՝ չդառնալով, այսպես ասած, «ընդդիմության ընդդիմություն»։ Կամ գուցե լինել «ընդդիմության ընդդիմություն»՝ չդառնալով իշխանական պառակտիչ խոսույթի սպասարկու։

Եւ ի վերջո, ո՞րն է այսօրվա Հայաստանի ընդդիմության կամ գուցե ավելի ճիշտ կլինի ասել՝ ազգային ուժերի սոցիալական պայմանագիրը։

Այս հարցերը կարոտ են հանրային քննարկման։

«Քաղաքական հայ» ակումբը պատրաստ է կազմակերպել այդպիսի քննարկումներ թե՛ մեդիատիրույթում, թե՛ «գետնի վրա», միաժամանակ ողջունելով քննարկումները ցանկացած այլ հարթակներով / ձևաչափերով։